Op last van de Duitse legerleiding was op zaterdag 23 september besloten dat Arnhem geëvacueerd moest worden. Volgens de Duitsers was Operatie Market Garden nog lang niet voorbij en Arnhem zou in de komende gevechten een rol blijven spelen.
Via stencils die op straat in de hele stad waren opgehangen, werd het evacuatiebevel verspreid. De 90.000 inwoners van Arnhem kregen twee dagen de tijd om de stad te verlaten. Op maandagavond om 20.00 uur moest iedereen zijn huis verlaten hebben.
Generaal Walter Harzer van de 9e SS Pantser Divisie had geadviseerd dat de bevolking naar het noorden weg zou trekken, in de richting van Apeldoorn en Zutphen. Dr. K. van der Does, die als hoofd van het Rode Kruis de evacuatie moest leiden, maakte daar in het stencil dat hij verspreidde Apeldoorn en Ede van.
Al snel bleek echter dat de meeste Arnhemmers die de stad verlieten een andere kant uit gingen: naar Velp. Volgens Harzer gingen ze zogenaamd naar familieleden die daar woonden, wat in sommige gevallen ook beslist zo was. Hoewel een uittocht van Arnhemmers naar Velp eigenlijk niet de bedoeling was van het Duitse evacuatiebevel, liet generaal Harzer het stilzwijgend toe.
Veel Arnhemmers hadden het idee dat ze dan na een paar dagen snel weer terug zouden zijn. Bovendien konden ze misschien vanuit Velp een oogje in het zeil houden en een bezoek aan de verlaten woning te brengen.
Niet iedereen vertrekt
Lang niet alle Arnhemmers waren van plan om huis en haard te verlaten, met alleen het hoognodige bij zich, zoals het evacuatiebevel hen had opgeroepen. Veel Arnhemmers twijfelden of ze wel gehoor zouden geven aan de oproep.
Vanuit Radio Oranje in Londen en in een boodschap van de Binnenlandse Strijdkrachten was eerder al eens opgeroepen om geen gehoor te geven aan de Duitse bezetter als deze opriep tot evacuatie. Maar eerdere evacuaties in bezet Nederland waren alleen op kleine schaal gebeurd. Nooit eerder was het bevel gegeven om een hele stad te ontruimen. Bovendien vond er in en om Arnhem nu al een week lang een ware veldslag plaats tussen duizenden Britse en Duitse soldaten. Misschien was evacueren wel verstandiger.
Terwijl veel Arnhemmers met buren en familie overlegden wat ze zouden doen, begonnen op zondagochtend 24 september de eerste Arnhemmers dan toch te vertrekken.
De Arnhemse journalist P. C. Heiser noteerde: “De evacutatiestroom komt toch op gang. Eerst geleidelijk, daarna in steeds sterkere mate. Het is immers maar voor een paar dagen, hooguit voor een week. En het is mooi weer.”
P.R. van Iddekinge concludeert in zijn boek ‘Arnhem’, over de evacuatie: “Wie kennissen in de buurt van Arnhem had wonen bij wie men terecht kon, was iets sneller geneigd om een paar koffers te pakken en de stad uit te gaan. Zo wilden die kennissen het vaak ook wel opvatten. Lang zou het immers niet duren.”
De Duitsers waren de maand ervoor heel Frankrijk uit gejaagd. De geallieerden waren vanaf het begin van Market Garden 75 kilometer opgerukt naar het noorden en hadden een paar dagen ervoor Nijmegen bevrijd. De evacuatie kon daardoor niet heel lang duren, dachten veel Arnhemmers. Binnen een paar dagen zou ook Arnhem bevrijd zijn door de Tommies.
Niemand realiseerde zich op dat moment dat de bevrijding van Arnhem nog maanden op zich zou laten wachten.
Velp zit vol
Arnhemmer Bert Kerkhoff trok met zijn ouders naar Velp. Hij herinnert zich: “Bij overbuurman Knoef leende ik een kruiwagen. Daar hebben we de hoogstnoodzakelijke dingen op geladen. Het was toch maar voor even. Vader sloot de voordeur uiterst secuur en bedachtzaam. Op de Velperweg voegden we ons in de rij van zwijgers die ook hun woningen hebben moeten verlaten.”
Veel Arnhemmers wisten wel dat er bij de Rijnbrug gevochten was, maar hoe zwaar de gevechten waren geweest realiseerden zij zich pas toen zij in de vluchtelingenstoet spraken met bewoners van de binnenstad. Die vertelden hoe erg en hoe zwaar het was geweest, en wat er allemaal verwoest was in de binnenstad.
Velp zat op zondag 24 september al snel vol met vluchtelingen. Schoolgebouwen en andere grote gebouwen werden door de evacuees uit Arnhem gebruikt als tijdelijk onderdak. De evacuees meldden zich netjes aan bij het registratiebureau voor Sociale Zaken. “Uren duurde het wachten”, noteerde een vluchteling. “De stroom evacuees is niet te verwerken.”
De burgemeester van Rheden had die dag al opdracht gegeven om te zorgen voor gaarkeukens om de vluchtelingen uit Arnhem te voeden. Meer vluchtelingen kan Velp niet aan, realiseert de burgemeester zich. Aan het eind van zondag 24 september stuurt hij nieuwe evacuees door naar Rheden, Ellecom en Dieren.
Een aantal Arnhemmers realiseerde zich dat zij terecht kunnen in het Openluchtmuseum aan de Schelmseweg. Het museum valt buiten de zone die de Duitsers voor evacuatie hebben aangewezen. In totaal vonden bij de evacuatie van de stad ongeveer 600 Arnhemmers een tijdelijk onderkomen in de boerderijen en huizen van het museum.
