Tijdens de Slag om Arnhem zijn meerdere burgers door Duitse troepen geëxecuteerd. Een bekend voorbeeld is de executie die plaatsvond in de Bakkerstraat in de Arnhemse binnenstad. Een andere executie is lang vergeten.
Op woensdag 20 september werden vier Nederlanders op last van de Duitse generaal Hanns Rauter ter dood veroordeeld. Twee van hen werden gefusilleerd. Twee van hen wisten te ontsnappen.
Dit is het opmerkelijke verhaal, dat dankzij jarenlang speurwerk van Jos Diender nu bekend is geworden.
Het verhaal begint op maandag 18 september 1944. In het westen van Arnhem wordt op dat moment zwaar gevochten tussen Britse troepen die de Rijnbrug willen bereiken en Duitse troepen van de 9e SS Pantserdivisie.
Koepelgevangenis
De strijd concentreert zich in de wijk Lombok tussen het Elisabeth Gasthuis en de heuvel De Brink, het tegenwoordige Arnhems Buiten. De koepelgevangenis in Lombok ligt midden in de frontlinie. Vanwege de hevige gevechten besluit de directeur van de gevangenis om de deuren te openen.
De 250 gevangenen kunnen, als ze dat willen, vertrekken. Een deel van de gevangenen kiest ervoor om in de gevangenis te blijven. Ze zijn bang dat ze in hun bruine gevangeniskleding worden aangezien voor Britse soldaten en er op hen geschoten zal worden.
Het merendeel van de gevangenen waagt het erop en zoekt een veilig heenkomen buiten de gevangenismuren. Een aantal gevangenen raakt daarbij gewond en enkele gevangenen worden gedood omdat er inderdaad op hen geschoten wordt. De meesten weten echter veilig weg te komen.
Een van die gevangenen is Henk Heuning. Heuning, lid van de NSB, zat vast omdat hij rondreed op een gestolen motor. Nadat hij is weggevlucht van de gevechten in Lombok komt Heuning terecht in de buurt van Schaarsbergen waar hij onderduikt bij een boer.
Daar treft hij een andere onderduiker: Frans Duijkers. Duijkers was een paar weken daarvoor ontsnapt van de vliegbasis Deelen, waar hij als dwangarbeider moest werken.
Patrouille
Twee dagen later, op woensdagochtend 20 september, besluiten Heuning en Duijkers hun onderduikadres te verlaten. Ze willen lopend naar het westen. Naar huis. Op de Harderwijkerweg bij de Ginkelse hei treffen ze twee andere mannen. Dit zijn Georg Deelman en Hendrik van Mill. Net als Frans Duijkers waren zij ontsnapt van vliegbasis Deelen waar zij als dwangarbeider te werk waren gesteld.
De vier mannen besluiten samen verder te trekken. Al na enkele uren lopen ze in de armen van een patrouille Nederlandse SS-ers. Rond de Ginkelse hei bevinden zich op dat moment nog meerdere gestrande Britse soldaten die bij de luchtlandingen op de verkeerde plek waren terecht gekomen. De SS-ers zijn eigenlijk op zoek naar deze Britten.
Omdat de vier mannen geen identiteitspapieren bij zich hebben, worden ze door de SS-ers aangehouden. De mannen worden afgevoerd naar villa de Heselbergh aan de Apeldoornseweg in Arnhem. Hier bevindt zich het hoofdkwartier van de 9e SS Pantserdivisie.
Ter dood veroordeeld
Op de Heselbergh bevindt zich op dat moment ook de Duitse SS-generaal Hanns Rauter. Rauter is aanwezig op de Heselbergh omdat troepen onder zijn bevel aan de westkant van Oosterbeek in gevecht zijn met de Britse airbornes.
Rauters hoofdtaak tijdens de Tweede Wereldoorlog was echter de deportatie van Nederlandse joden en de onderdrukking van het verzet.
Rauter kent geen pardon voor Deelman, Van Mill, Heuning en Duijkers. Zonder vorm van proces worden de vier mannen beschuldigd van hulp aan de vijand en ter dood veroordeeld.
Rond negen uur ’s avonds op woensdag 20 september worden de vier mannen door een Duits executiepeleton vanuit de Heselbergh afgevoerd naar de rand van Sonsbeek. Ze worden naast elkaar opgesteld in een uitgegraven deel van de berm op de hoek van de Apeldoornseweg en de Kluizeweg.
Als de vier mannen doorkrijgen dat ze daadwerkelijk geëxecuteerd gaan worden, breekt paniek uit. De vier mannen proberen weg te vluchten, waarop de Duitsers in het wilde weg beginnen te schieten.
Ontsnapt
Hendrik van Mill en Frans Duijkers worden door de kogels geraakt en overlijden. Georg Deelman en Henk Heuning hebben meer geluk. Deelman wordt door kogels geraakt in zijn schouder en knie, maar wonder boven wonder weet hij toch te ontkomen. Ook Henk Heuning weet in het struikgewas tussen de bomen weg te vluchten.
De gewonde Georg Deelman wordt de volgende ochtend door een behulpzame Arnhemmer verzorgd en hij weet die dag lopend zijn oude onderduikadres in Schaarsbergen te bereiken. Van daaruit weet hij later op de fiets zijn ouderlijk huis in Bussum te bereiken.
Henk Heuning heeft zich die nacht schuilgehouden in een kas in park Sonsbeek op de plek waar zich nu de Steile Tuin bevindt. Daar wordt hij de volgende ochtend gevonden door de bewoner van het nabijgelegen huis. Met behulp van een bevriende marechaussee weet Heuning die avond nog zijn huis in Ede te bereiken.
Na de oorlog wordt Heuning gearresteerd omdat hij lid was van de NSB. Hij wordt veroordeeld tot één jaar en vier maanden gevangenisstraf. Na zijn straftijd werkt hij als chauffeur. Henk Heuning overlijdt op 26 april 1982 op 63-jarige leeftijd in Nijmegen.
Georg Deelman gaat na de oorlog bij de families van de twee omgekomen mannen langs om hen te vertellen wat er in park Sonsbeek is gebeurd. Op aanwijzingen van Deelman worden de lichamen van Hendrik van Mill en Frans Duijkers teruggevonden. De lichamen worden herbegraven op de Begraafplaats Moscowa.
Deelman werkt na de oorlog als vertegenwoordiger bij Vroom en Dreesmann. Deelman is op 18 december 1985 op 66-jarige leeftijd in Den Haag overleden.
De Duitse generaal Hanns Rauter wordt in 1948 ter dood veroordeeld wegens oorlogsmisdaden. Op 25 maart 1949 wordt hij in Scheveningen gefusilleerd.
—–
Audiotour
Over de vergeten executie in Sonsbeek is een audiotour beschikbaar. Voor deze audiotour heb je een smartphone (of tablet), een koptelefoon (of oortjes) en de gratis app van izi.TRAVEL nodig.
