Weinig mensen weten het, maar het Airborne-monument is eigenlijk een tijdelijk monument. Het definitieve monument zou worden geplaatst op het Kerkplein. Dit monument is ook ontworpen en gerealiseerd. We kennen het als ‘Mens tegen Macht’: het monument dat nu tussen de Eusebiueskerk en Dudok staat.
Hoe zit het?
Na de bevrijding in 1945 kwamen Arnhemmers terug in een totaal verwoeste stad. De brug, de Eusebiuskerk, de binnenstad: de verwoestingen waren enorm. Bovendien hadden de Duitsers tijdens de evacuatie Arnhem grondig geplunderd. Alles van waarde was meegenomen. Aan alles was gebrek.
In deze verwoeste stad die het nog altijd zonder water en elektriciteit moest stellen, vond op 17 september 1945 de eerste herdenking plaats van de Slag om Arnhem.
Paleis van Justitie
Het stadsbestuur, onder leiding van burgemeester Matser, had de bekende Arnhemse beeldhouwer Gijs Jacobs van den Hof gevraagd om voor deze herdenking een tijdelijk monument te ontwerpen. Jacobs van den Hof had eerder onder meer de Tellegenbank in Sonsbeek ontworpen.
Gemeentearchitect Johannes van Biesen had voorgesteld een stukgeschoten zuil van het Paleis van Justitie in het stadscentrum als symbool te gebruiken voor het monument.
Het Paleis van Justitie op de Arnhemse Markt was tijdens de bombardementen na de Slag om Arnhem volledig verwoest. Van de vier zuilen bij de entree was de meest rechter zuil afgebroken.
Gijs Jacobs van den Hof plaatste deze zuil op een sokkel en voorzag de zuil van een eenvoudige inscripte: 17 september 1944.
Locatie
Op de foto hierboven is de plek te zien waar nu het airborne-monument staat. De foto hierboven werd in 1942 gemaakt. Twee jaar later zag het centrum van Arnhem er voor altijd anders uit.
Er werd voor deze locatie gekozen voor de plaatsing van het tijdelijke herdenkingsmonument omdat hier door de Britten was gevochten.
De herdenkingszuil werd neergezet op de plek van een kleine bomkrater tussen de Lauwersgracht en de oprit van de verwoeste Rijnbrug. De zuil werd op deze manier een symbool van de harde strijd die de Britten een jaar hiervoor hadden gevoerd in een poging de brug over de Rijn veilig te stellen voor de geallieerden.
Onthulling op 17 september 1945
Het tijdelijke monument werd op 17 september 1945 onthuld door Commissaris van de Koningin Schelto baron van Heemstra en de Britse generaal Roy Urquhart, die commandant was geweest van de Britse luchtlandingstroepen.
Het damcircuit (de Berekuil) was op dat moment nog niet aangelegd. Arnhem was nog volop aan het puinruimen. Plannen voor de toekomst kwamen pas later.
Ook kolonel John Frost was bij de onthulling van het monument aanwezig.
De herdenking werd bovendien bijgewoond door veel Britse en Canadese troepen die nog altijd in Arnhem gelegerd waren.
Britse, Poolse en Nederlandse strijdkrachten verzorgden een militaire parade.
Tijdelijk monument wordt blijvend
Beeldhouwer Jacobs van den Hof kreeg in 1949 van het Arnhemse Airborne Comité de opdracht om een nieuw, permanent oorlogsmonument te ontwerpen.
Het nieuwe gedenkteken om de slag om Arnhem te herdenken, zou prominent worden geplaatst op het Kerkplein. Het oude monument bij de noordelijke brugoprit kon volgens het Arnhemse Airborne Comité wel verdwijnen.
Jacobs van den Hof ging aan de slag en voltooide het nieuwe monument enkele jaren later. Dit is het monument ‘Mens tegen Macht’. Maar de status van definitief herdenkingsmonument om de slag om Arnhem te herdenken kreeg dit monument nooit.
‘Mens tegen Macht’ had aanvankelijk een kalkstenen voet waarop het logo met de Pegasus was aangebracht en kende vier hoekbeelden; de pleuranten.
Het beeldhouwwerk op het Kerkplein werd op 17 september 1953 door koningin Juliana onthuld bij de negende herdenking van de Slag om Arnhem.
Maar inmiddels was duidelijk dat Arnhem eigenlijk niet af wilde van het monument dat een paar jaar daarvoor als tijdelijk herdenkingsmonument was geplaatst. Men was aan het monument gehecht geraakt.
Bovendien paste het monument perfect in de plannen die de gemeente Arnhem inmiddels had met de omgeving van de noordelijke brugoprit.
In 1952 werd hier begonnen met de aanleg van het Damcircuit. Het Airborne-monument vormde het hart van de rotonde die hier werd aangelegd.
En dus werd besloten het tijdelijke monument te verheffen tot definitief monument om stil te staan bij de Slag om Arnhem.
In 1970 werd ‘Mens tegen Macht’ op het Kerkplein deels ontmanteld. De hoekbeelden verdwenen en de kalkstenen voet met het logo van de Britse airborne-divisie werd in de muur van het Damcircuit aangebracht.
In 1994, vijftig jaar na het begin van de Slag om Arnhem, werd nog een extra steen geplaatst bij het Airborne-monument: een betonsteen met daarop de tekst Arnhem 1944 – 1994 Bridge to the future.
