Vanuit Engelse kant zijn er veel persoonlijke verslagen geschreven waarin soldaten hun ervaringen beschrijven tijdens de Slag om Arnhem. Veel minder aandacht is er voor de Slag om Arnhem door Duitse ogen.
Hieronder het verhaal van de Duitse kolonel Walter Harzer. Harzer was commandant van de 9e SS-Divisie Hohenstaufen en speelde een belangrijke rol in het verslaan van de Britten bij Arnhem.
Harzer was een van de eerste hoofdrolspelers die zijn ervaringen in Arnhem op papier zette. Op verzoek van het Amerikaanse leger schreef Walter Harzer in 1956 al een uitgebreid verslag waarin de Slag om Arnhem door Duitse ogen wordt beschreven. Het is een zuivere en objectieve weergave van de feiten.
Bovendien correspondeerde Harzer uitgebreid met de Nederlandse (amateur-)historicus Theodoor Boeree. Boeree was direct na de oorlog begonnen met een nauwgezette verslaglegging van de gebeurtenissen in Arnhem. Het verhaal hieronder is een samenvatting van deze twee bronnen.
Het verhaal van Water Harzer begint met een zin die ook in veel Britse verslagen gebruikt wordt wanneer het gaat over zondag 17 september 1944, de dag van de luchtlandingen:
“Het was een stralende dag.”
Terwijl een armada van Britse vliegtuigen onderweg is naar Arnhem, is Harzer in Hoenderloo. Daar reikt hij een onderscheiding uit aan de Duitse majoor Viktor Graebner.
“We waren onderweg naar de officiersmess om te lunchen toen we in de verte parachutisten zagen. In eerste instantie dachten we dat het hier om de bemanning van afgeschoten bommenwerpers ging. Dat was in die tijd een gebruikelijke aanblik.”
Al snel krijgt Harzer het bericht dat er meer aan de hand is.
“Er kwam een alarmmelding dat er grote aantallen vijandelijke parachutisten ten westen van Oosterbeek geland waren.”
Alle Duitse eenheden van de 9e en 10e SS-pantserdivisie die rond Arnhem gelegerd zijn, komen in actie. De eenheid van Viktor Graebner, met ongeveer 30 pantserwagens, wordt naar Nijmegen gestuurd.
“Van de Duitse legerleiding hadden we gehoord dat er niet alleen ten westen van Arnhem, maar ook bij Nijmegen grote aantallen vijandelijke parachutisten waren geland. De eenheid van Graebner kreeg de opdracht de Waalbrug bij Nijmegen te bezetten en de samenkomst van vijandelijke soldaten die bij Arnhem en Nijmegen geland waren te verhinderen.”
De colonne pantserwagens van Graebner rijdt rond 18.00 uur over de Rijnbrug naar Nijmegen. Hier wijkt het verhaal van Walter Harzer af van de officiële (Britse) geschiedschrijving. Het bataljon van John Frost bereikte de Rijnbrug die avond rond 20.00 uur, maar volgens Harzer zijn er rond 18.00 uur al groepjes Britse soldaten aanwezig bij de brug.
“Schietend vanuit alle gaten reed Graebner over de brug. De noordelijke oprit van de brug was op dat moment al door een klein aantal Britse soldaten bezet. Zij zaten in huizen aan weerzijde van de oprit. Er waren geen verliezen omdat de Britten alleen lichte infanteriewapens hadden.”
Volgens Harzer krioelt het in de Arnhemse binnenstad rond 18.00 uur van de Britse soldaten. Dat zijn kleine, geïsoleerde groepjes. Kenmerkend is deze anekdote van Harzer:
“Toen de Britse parachutisten in Arnhem aankwamen, was de situatie heel chaotisch. De Britten stuitten niet op veel weerstand. In het Wehrmachtsheim (Musis Sacrum) zaten zo’n 80 Duitse soldaten koffie te drinken en te kaarten. Hun wapens leunden tegen de muur. Een handvol Britse parachutisten liep naar binnen en beval de Duitse soldaten hun handen op te steken. Daarna dronken ze een kop koffie en gingen ze weer weg.”
Duitse verdediging op orde
Vanaf het moment dat de luchtlandingen beginnen, weten de Duitsers al improviserend alles in het werk te stellen om de Britse opmars tegen te houden. Tussen Oosterbeek en Arnhem ligt aan het begin van de avond een verdedigende stelling die sterk genoeg is om de Britten te stoppen.
Al snel komt er meer lijn in de Duitse verdediging. Om negen uur ’s avonds op zondag 17 september 1944 krijgt Harzer het bevel om met zijn divisie alle Britten aan de noordkant van de Nederrijn te verslaan. Met een sterke verdedigingslinie aan de westkant van Arnhem, geeft Harzer zijn troepen bevel om eerst Arnhem zelf te zuiveren.
“In de nacht van 17 op 18 september worden geïsoleerde vijandelijke verzetshaarden in de binnenstad van Arnhem opgeruimd. Die nacht is verkeer door Arnhem alleen mogelijk in pantserwagens. Gewone auto’s worden door de Britten onder vuur genomen. Tegen de ochtend van 18 september is de binnenstad gezuiverd van Britten. Een deel heeft zich overgegeven en een deel is ondergedoken bij mensen in Arnhem.”
Dat het bataljon van John Frost desondanks de noordkant van de Rijnbrug stevig in handen heeft, is een tegenvaller voor Harzer.
“Ondanks de Duitse Sperrlinie is het de vijand gelukt om de bezetting bij de brug te versterken met troepen, granaantwerpers, zware wapens en anti-tankkanonnen.”
Die nacht zijn door veldmaarschalk Walter Model vanuit Emmerich versterkingen, inclusief tanks naar Arnhem gestuurd.
“Door deze versterkingen is de sterkte van Kampfgruppe Harzer (9e SS-pantserdivisie) ongeveer 3.500 man.”
In de ochtend van maandag 18 september probeert de pantsereenheid van Viktor Graebner vanuit het zuiden over de Rijnbrug door de Britse linies te breken. De gehele colonne wordt op de brug vernietigd. De Duitsers onderschatten de sterkte van de Britse verdedigers. Ook verschillende Duitse aanvallen met grondtroepen vanaf de oostkant van de brug worden door de Britten afgeslagen.
“Aanvallen op de brug hebben te maken met zeer hevige tegenstand. Omdat de vijand zich verschanst heeft in de huizen, is met alleen infanterie geen enkele progressie te boeken. Doordat de Duitse sperrlinie aan de westkant van Arnhem nu compleet is, kunnen de Britten bij de brug geen versterkingen meer krijgen. Er kan dus op gerekend worden dat de munitievoorraad van het bataljon bij de brug snel op raakt.”
Veldmaarschalk Walter Model heeft in de tussentijd de 10e SS pantserdivisie opdracht gegeven om het bataljon van John Frost bij de Rijnbrug te verslaan. Harzers 9e SS pantserdivisie kan zich volledig richten op de Britse paratroopers ten westen van Arnhem.
“Via nieuwe sterke aanvallen doen de Britten opnieuw pogingen om de ingesloten Britse eenheden bij de brug te bereiken. Daaruit valt op te maken dat het voor de Britten belangrijk is om de brug in handen te houden.”
Harzer ontvangt ondertussen nieuwe versterkingen, maar heel blij is hij daar niet mee.
“Tussen de versterkingen zit een groep Arbeitseinsatz: het zijn jongens van 16 en 17 jaar. De meeste versterkingen hebben weinig gevechtswaarde. Het is grondpersoneel en marinepersoneel. Zelfs de officieren hebben geen enkele frontervaring.”
Desondanks lukt het Harzer om de Britse aanvallen via de Onderlangs en de Utrechtseweg af te slaan en de Britten terug te drijven naar Oosterbeek. Hij wordt daarbij geholpen door Stug pantservoertuigen die via flitstransporten naar Arnhem zijn gestuurd.
Strijd rond de Britse perimeter in Oosterbeek
Van Britse aanvallen in de richting van de Rijnbrug is vanaf dat moment geen sprake meer. Het zijn de troepen van Harzer die in de aanval gaan.
“Op 20 september in de loop van de middag vond een geconcentreerde aanval plaats vanuit het oosten in Oosterbeek. Ondanks de ondersteuning met tanks en artillerie weten de Britten met sterk vuur te antwoorden. De Britten verdedigen dapper en verbeten hun goed uitgebouwde stellingen.”
“Met behulp van tanks lukt het in de late middag om hele straten te veroveren op de Britse soldaten en aan de oostkant een flinke deuk toe te brengen in de Britse verdedigingslinie. Ook vanuit het noorden zijn de Britten aangevallen. De infanterie streed daar vaak met de bajonet op het geweer. Ook hier hebben we terrein weten te veroveren, maar er waren zware verliezen aan beide zijden.”
“Het terrein dat overdag veroverd werd op de Britten, is ’s nachts voor een deel weer terugveroverd door de Britten tijdens nachtelijke aanvallen door stoottroepen.”
Harzer heeft ondertussen versterking gekregen van een aantal mortier- en artillerie-eenheden. Die geeft hij opdracht om de Britten onophoudelijk, 24 uur per dag te bestoken.
“Op die manier krijgen de Britse soldaten geen moment rust.”
Poolse landing
De Duitsers zijn verrast wanneer op donderdag 21 september een deel de Poolse parachutistenbrigade landt aan de zuidkant van de Nederrijn bij Driel.
“Door geconcentreerd vuur van Duitse Flak-batterijen hebben de Polen bij de landing zware verliezen geleden.”
Harzer zit er hier overigens naast. De Poolse landing verliep probleemloos zonder grote verliezen.
De Duitsers vermoeden dat de Poolse luchtlanding twee doelen dient: het versterken van de Britse posities in Oosterbeek en het tot stand brengen van een verbinding met de geallieerde grondtroepen die inmiddels de Waal bij Nijmegen zijn overgestoken.
Omdat de 10e SS-pantserdivisie de Rijnbrug inmiddels veroverd heeft, kunnen er direct Duitse troepen naar Driel worden gestuurd om de Polen tegen te houden.
“Doordat de dijk bij Driel eigenlijk de enige weg was die door tanks gebruikt kon worden, was het niet mogelijk om tanks in te zetten. De tanks zouden meteen vernietigd worden. Anders was het waarschijnlijk voor zonsondergang al gelukt om, zelfs met troepen zonder gevechtservaring, de Poolse parachutisten te vernietigen.”
“Omdat Duitse troepen de aanlegsteiger van het Drielse veer aan de noordkant van de rivier hadden veroverd, konden die nacht maar weinig Polen de Nederrijn oversteken om de Britse linies te versterken.”
Door de Poolse landingen en de opmars van de geallieerde grondtroepen wordt de druk op Harzer steeds groter om af te rekenen met het Britse bruggenhoofd aan de noordkant van de Nederrijn.
“Veldmaarschelk Walter Model kwam iedere dag langs op mijn hoofdkwartier. Hij vond dat er te weinig vooruitgang werd geboekt bij het verslaan van de Britten in Oosterbeek. Tegelijkertijd toonde hij er begrip voor dat de strijd tegen een Britse elite-divisie meer tijd kostte.”
“Vrijdag 22 september werd de Britse egelstelling in Oosterbeek van vier kanten aangevallen. Hoofddoel was hotel Hartenstein. Tegen de avond waren de Britten teruggedrongen in een gebied van twee bij twee kilometer. Ze verdedigden zich echter nog steeds uitermate hardnekkig. Oproepen met luidsprekers om zich over te geven, werden beantwoord met mortiergranaten.”
Ondanks de zware gevechten en de druk op Harzer door veldmaarschalk Model om korte metten te maken met de Britten, besluit Walter Harzer eigenhandig tot een wapenstilstand.
“Uit een Brits radiobericht begrepen wij dat de Britse verbandplaatsen vol lagen met zwaar gewonden en dat er geen verbandmiddelen meer waren. Op mijn bevel is stafarts Dr. Skalka daarop naar het Britse noodhospitaal aan de Utrechtseweg gereden om te spreken met de Britse divisie-arts kolonel Warrack over het overnemen van de gewonden.”
Tijdens een drie uur durende wapenstilstand worden daarna 450 Britse gewonden afgevoerd naar het Elisabeth Gasthuis. Al vanaf het begin van de gevechten zijn Britse en Duitse artsen daar gezamenlijk aan het werk.
“Het Elisabeth Gasthuis was bij het begin van de gevechten door de Britten in gebruik genomen voor de verzorging van gewonde soldaten. Inmiddels lag het ziekenhuis ruim achter de Duitse linies, maar de medische leiding bleef in handen van de Britse artsen.”
De Britse generaal Urquhart heeft na de oorlog in een brief aan Walter Harzer zijn waardering uitgesproken voor het besluit om de Britse gewonden te evacueren.
“Er moeten nog veel Britse ex-soldaten in leven zijn door uw humane beslissing om Britse gewonden af te voeren naar het Elisabeth Gasthuis gedurende het tamelijk ongewone staakt het vuren. Ik dank u daarvoor.”
Iemand die minder enthousiast was, was veldmaarschalk Walter Model.
“Wat haalde je je in godsnaam in je hoofd?” beet hij Harzer toe.
Slotakkoord
Inmiddels was duidelijk dat de overgebleven restanten van de 1e Britse luchtlandingsdivisie, zo’n 3.000 man sterk, aan het eind van hun latijn waren. Vrijwel alle voorraden die met bevoorradingsvluchten met parachutes in Oosterbeek werden gedropt, kwamen in handen van de Duitsers.
“Ik heb die dagen bijna niet geslapen, maar we aten wel lux. Door de buitgemaakte voorraden kreeg ik dingen die ik jarenlang niet gehad had, zoals chocola en koffie. De Britse stelling was nu zo klein dat het voor de RAF onmogelijk was om voorraden af te werpen in de Britse sector. De weinige voorraden die wel binnen de Britse egelstelling landden, konden vrijwel niet veiliggesteld worden. Door Duitse mortieraanvallen was het levensgevaarlijk.”
Terwijl de Polen in Driel versterking hadden gekregen van geallieerde grondtroepen en Britse tanks aan de zuidoever van de Nederrijn de druk op de Britten in Oosterbeek iets konden verminderen, gingen de gevechten onverminderd door.
Intussen was door de geallieerden besloten om de Britten terug te trekken over de Nederrijn, maar dat wisten de Duitsers niet.
“In de nacht van 25 op 26 september hoorden we kort na middernacht veel motorlawaai aan de zuidoever van de rivier. Aanvankelijk was de veronderstelling dat de geallieerden opnieuw zouden proberen om versterkingen over de Nederrijn te zetten, maar al snel werd gemeld dat er troepen van de noordkant naar het zuiden werden overgezet.”
“De Britten hadden dus besloten om hun duur betaalde bruggenhoofd aan de noordkant van de Nederrijn op te geven. Nog in de nacht werd van Duitse kant de aanval ingezet op de Britse stellingen, maar het was verbazingwekkend hoe sterk het verzet nog was. Er werd vermoed dat veel Britse soldaten opgeofferd werden om de aftocht te dekken.”
“Tegen de ochtend lukte het Duitse eenheden aan de westkant en de oostkant van de Britse stelling bij de Nederrijn verbinding met elkaar te maken. Alle Britse troepen die zich op dat moment nog ten noorden van de rivier bevonden, zaten opgesloten. Uiteindelijk tegen 9 uur die ochtend verstomde het oorlogsgeweld.”
Na de slag
“Britten en Polen werden gevangengenomen en wat achterbleef was een ongelooflijke hoeveelheid oorlogsbuit. Zware wapens, voertuigen en allerlei ander oorlogsmaterieel was achtergebleven in Oosterbeek. De aftocht was zo overhaast uitgevoerd, dat er helemaal niets onklaar was gemaakt.”
Die ochtend reed Harzer in een buitgemaakte jeep rond in Oosterbeek.
“Ik reed langzaam op de lange weg van Arnhem naar Oosterbeek. Aan weerszijden van de weg stonden grote bomen. Deze waren getekend en verscheurd door kogels. Veel huizen waren beschadigd.”
“Hartenstein was er het ergste aan toe. Het zag er vreselijk somber en verlaten uit. De grond eromheen was omgeploegd. Ik ging naar binnen waar het er nog erger uitzag. In de kelder lagen nog lichamen. De plaats stonk enorm. De overblijfselen van medische voorraden lagen er nog steeds. Er was zoveel puin, gebroken glas, versplinterde balken. Het heeft enorm veel indruk op me gemaakt.”
“Nadat er via de Duitse radio een bericht was uitgezonden dat bij Arnhem 8.000 Britse soldaten gevangen waren genomen en er 1.500 Britten gedood waren, zei premier Winston Churchill tegen de BBC dat die cijfers zwaar overtrokken waren. Er zouden volgens hem meer Britten gevangen zijn genomen dan er in totaal waren ingezet.”
Harzer kreeg daarop van de Duitse legerleiding de opdracht om de cijfers nog een keertje goed na te kijken.
“Dat heb ik gedaan. Daaruit bleek dat de cijfers die ik in eerste instantie had doorgegeven klopten. Sterker nog: het lag zelfs nog iets hoger dan ik eerder had gezegd.”
“Waar ik trots op ben, is dat deze overwinning niet is behaald door reguliere eenheden, maar ook door spoorwegarbeiders, Arbeitsdienst en Luftwaffe-personeel. Dat zijn mensen die nooit waren opgeleid voor infanteriewerk en eigenlijk ongeschikt waren voor huis-aan- huisgevechten.”
De Slag om Arnhem was de laatste Duitse overwinning van de Tweede Wereldoorlog. Voor zijn rol in het verslaan van de Britten, werd Walter Harzer onderscheiden met het Ridderkruis.
