De 26-jarige onderwijzeres Nel Stuij was eind 1944 nauw betrokken bij de ontsnapping van een aantal gewonde Britse soldaten die na de Slag om Arnhem in bezet gebied waren achtergebleven. Vlak voor haar dood in 2012 schreef ze haar oorlogsherinneringen op.
“We deden gewoon wat er gedaan moest worden.”
“Toen we hoorden dat er parachutisten waren geland bij Arnhem, lachten we en huilden we. Het huilen kreeg de volgende tien dagen de overhand. De brug bij Arnhem werd niet veroverd en er waren onvoorstelbaar veel doden en gewonden.
Met die gewonden begint mijn persoonlijke verhaal. Er waren nogal wat gewonden naar het Anthonius ziekenhuis in Utrecht gebracht.
Begin oktober 1944 vroeg de chef Elektriciteit van het ziekenhuis: “Ken jij misschien mensen die gevangenen willen helpen ontsnappen uit het ziekenhuis?”
Dat werden mijn broer, zijn vriend Berthold en later ik.
Het plan werkte zo: een verpleegster ging de bedden langs van de gewonden die konden lopen.
“Wil je vluchten? Het kan geregeld worden.”
Er waren er drie die ja zeiden. Op 6 oktober was het zover.
Er werd ze verteld dat ze rond zes uur onopvallend en een voor een naar het toilet in de gang moesten gaan. Daar waren twee deuren naast elkaar. Een voor het toilet. De andere deur was naar de aardappelkelder. Daar dus erin.
Achter in de kelder lagen de verwarmingsbuizen die onder de vloer van het ziekenhuis liepen. Liggend op die buizen moesten ze zich vooruit trekken, tot ze weer bij een deurtje kwamen. Daar lagen blauwe overalls klaar, die ze over hun uniform moesten aantrekken. Daarna kwam het gevaarlijkste moment.
Ze moesten een deur openen die uitkwam op een binnenplaats. De binnenplaats moesten ze overstekken naar twee mannen die daar “toevallig” liepen. Dat waren mijn broer en Berthold. Met hen liepen ze door het buitenpoortje en waren ze uit het ziekenhuis op de Rembrandtkade.
Daar stonden fietsen. Samen fietsten ze langs een Duitse schildwacht op de hoek. Alles ging prima. Twee van de drie Britten gingen naar de Sweelinckstraat. De derde, Bill Prince uit Manchester, ging naar de zwager van Berthold in de Parkstraat.
Op 7 en 8 aktober was er een geweldige razzia in Utrecht. De Duitsers kwamen huis aan huis om mannen en jongens op te halen om in Duitsland te werken. De zwager van Berthold vluchtte naar zijn schoonvader en die arme Engelsman zat alleen in huis. Later bleek dat hij doodsbang was vanwege het bonken op de deur en de herrie op straat.
Toen werd ik erbij gehaald. Eerst naar Bertholds huis, waar Berthold inmiddels ook weer was. Die kon niets anders uitbrengen dan: “Die man moet weg, die man moet weg. Nu. Meteen.”
Het werd sowieso te gevaarlijk dus zijn ze alle drie op de fiets naar Ede gebracht. Rondom Ede was de verzamelplaats van alle vluchtelingen.
Af en toe lieten de Duitsers weten dat ze weer een grote aanval van de geallieerden hadden afgeslagen over de Rijn. Die kwamen in bootjes van de andere kant. Maar het was dus precies andersom. Als er weer een grote groep ontsnapte soldaten was, gingen ze in bootjes naar de geallieerde linies. Dat ging niet altijd onopgemerkt en dan werd er geschoten.
[De grootste ontsnapping van Britse paratroopers was operatie Pegasus I, toen in totaal 130 geallieerde soldaten via de Rijn de geallieerden wisten te bereiken. Dat verhaal is hier te lezen: Operatie Pegasus: de geslaagde ontsnapping van 130 gestrande Britse soldaten]
Ongeveer een week nadat de drie Engelsen weg waren, zouden ze het tegelijk met een grote groep proberen. Van tevoren werd onderdak geregeld. Ik kreeg een lange Schot: Jack Wiseman. Jack was getrouwd en hoopte in januari 1945 vader te worden.
Dik gearmd, alsof we een verliefd stel waren, liep ik met hem over de Leidsekade. In de spoortunnel had hij de Duitsers aan kunnen raken. Later zei hij tegen mij dat hij nog nooit zo dicht bij een Duitser was geweest.
Hij was een tankcommandant en hij was tijdens operatie Market Garden in Noord Brabant neergeschoten. Hij had samen met iemand van zijn tankbemanning de tank verlaten om op verkenning te gaan. Ze vergisten zich in de straat terug en liepen toen tegen Duitsers aan.
Ze vluchtten, maar de Duitsers schoten. Hij had een schot in zijn rug. De ander werd in zijn maag geraakt en stierf ter plekke.
Ik bracht de Schot naar het huis van mijn zus. We waren er nog maar net toen mijn broer met de tweede soldaat kwam. Hij heette Leonard King en kwam uit Leeds. Jack en Leonard bleven drie weken op hun onderduikadres voor zij ook naar Ede werden gebracht.
Op 14 november gingen ze weg, gekleed als burger met herenkleding die we overal vandaan hadden gehaald. Die kleding hadden we meteen geregeld, want zodra het donker was kwamen Jack en Leonard samen met mijn zus naar mij toe. Ik woonde vijf minuten wandelen van ze vandaan.
We hadden een grote serre en een grote huiskamer waar de piano. Terwijl ik door Jack met een knijpkat werd bijgelicht, speelde ik Engelse liedjes die ik kende op de piano. We hadden gewoon veel plezier. Ik leerde ook heel vlot Engels bij.
Ik heb me nog een keer vergist toen ik “Oh Yes” zei tegen een Duitser die bij de spoorlijn wat aan me vroeg.
Hij begon hard te lachen en zei tegen zijn maat: “Hoor je dat? Ze denkt dat ze al tegen een Tommy praat.”
Ik lachte hard mee en zei: “Nouja, ik heb drie vreemde talen geleerd en dan vergis je je weleens. Ik spreek ook Duits zoals je hoort.”
Toen de Engelsen na drie weken weg waren, hoorden we natuurlijk niet hoe het verder was gelopen. Na de bevrijding ben ik naar de Town Mayor gegaan, vertelde hem wat er gebeurd was en vroeg of hij een brief voor me wilde versturen naar Engeland. Gewoon briefverkeer was toen nog niet mogelijk.
Hij zei dat hij niets kon doen en dat ik geduld moest hebben. Ik bleef aandringen toen zei hij: “Om u een plezier te doen ga ik iets doen dat streng verboden is.” Hij pakte een dienstenvelop en deed mijn brief daarin.
Ik had een brief gestuurd aan mevrouw Wiseman, de vrouw van Jack. Na verloop van tijd kreeg ik antwoord. Ze schreef dat ze erg geschokt was door mijn brief. Ze had eerst alleen bericht gekregen dat hij krijgsgevangen was gemaakt en daarna een hele tijd niets. Later kreeg ze bericht dat Jack twee dagen na de bevrijding gestorven was aan dysterie in een krijgsgevangenkamp.
Dat hij in Nederland ontsnapt was, wat ik haar geschreven had, wist ze niet en had ze nooit geweten als ik haar niet geschreven had. Ik ben in 1947 bij haar geweest en sindsdien zijn we bevriend. Ze is inmiddels 86.
Later hoorde ik van Leonard King wat er op de Veluwe gebeurd was.
Met een paar honderd Engelsen liepen ze de hei over naar de Rijn. Een Duitse schildwacht hoorde een verdacht geluid en schoot in de lucht. Sommige Engelsen raakten in paniek en schoten terug.
De Duitser haalde versterking en er ontstond een groot vuurgevecht. Nog meer doden en gewonden. Een aantal Engelsen is het gelukt om te ontsnappen. Leonard King werd met een boel anderen weer gevangen genomen.
Hij kwam terecht in Saksen. Toen de Russen steeds dichterbij kwamen, werd het kamp waarin hij zat ontruimd. Alle gevangenen moesten dagen in de vrieskou lopen. Ze hielden zich in leven met rauwe aardappels die hier en daar op de akkers lagen.
De trui die ik hem had gegeven, heeft hem geholpen tegen de kou, zei hij later.
In 1950 kwam hij met zijn vrouw naar Nederland. Mijn man en ik hebben hem meegenomen naar Ede en Arnhem. Hij wist nog precies waar hij was neergeschoten. Dat was ver van de brug.
Ik had een verzetskruis aan kunnen vragen, maar dat heb ik niet gedaan. We deden gewoon wat er gedaan moest worden. Er was maar één ding dat ons interesseerde en dat was vrij zijn. Gewoon leven.
(Met dank aan Fred Stuij. Bovenstaand verhaal komt uit het Stuij Familiearchief dat door hem wordt beheerd.)
